Doğum Kontrol Yöntemleri

Doğum kontrolü (aile planlaması) bir çiftin istediği zaman ve istediği sayıda çocuk sahibi olmasıdır. Kontrolsüz, birbirini takip eden doğumlar, çok sayıda çocuk sahibi olmak ve istenmeyen gebeliklerin kürtaj ile sonlandırılması anneye fiziksel ve psikolojik zarar verir.

İdeal bir doğum kontrol yöntemi:

Eşlerin ikisinin de benimsediği bir yöntem olmalı

Gebeliği kesin olarak önlenmeli

Sağlığa zarar vermemeli

Uygulaması kolay olmalı

Maliyeti düşük olmalı

Çiftler bu yöntemi kullanırken kendilerini rahat hissetmeli

Hangi doğum kontrol yönteminin size uygun olduğunu belirlerken mutlaka hekime başvurmak gerekir. Yaşam tarzınız, alışkanlıklarınız, sağlık durumunuz, üreme organlarınızın durumu, aileniz ve sizin tıbbi öykünüz beraberce değerlendirerek sizin için uygun olabilecek doğum kontrol yöntemleri önerilir.

Kombine doğum kontrol hapları günde bir kez alındığında gebeliğe önleyen, östrojen ve progesteron hormonlarını içeren preparatlarıdır.

Doğum kontrol hapları;

Ovulasyonu (yumurtlamayı) engelleyerek gebeliği önler. Hapların içerdiği östrojen(kadınlık hormonu) FSH ve LH hormonlarının beyinden salınmasını engelleyerek yumurtlamayı önlerken, progesteron hormonu yumurtanın çatlamasını tetikleyen LH hormonunun beyinden salınımını baskılar. Endometrium olarak adlandırılan rahmin iç tabakasının yapısını değiştirerek embriyonun (döllenmiş yumurtanın) rahme tutunmasını engeller. Hapların içerdiği progesteron rahim ağzındaki salgının koyulaşmasına neden olarak spermlerin yukarı doğru yüzmelerini engeller.

Düzenli kullanıldığında doğum kontrol haplarının koruculuğu %99,9’dur. Cerrahi kısırlaştırma yöntemlerinden sonra en güvenilir doğum kontrol yöntemidir.

Doğum kontrol hapları çoğunlukla 21 tanedir. Adet kanamasının başlaması ile ilaca başlanır. İlacın paketi üzerinde gösterilen sıra ile her gün bir hap alınır. İlacın her gün aynı saatte alınmasına dikkat edilmelidir. Haplar bittikten birkaç gün sonra adet kanaması başlar. Hapların kullanımına 7 gün ara verildikten sonra tekrar başlanmalıdır.

İlaca adet kanamasının başlamasından sonra ilk yedi gün içinde başlamalı

İlaç her gün aynı saatte alınmalı

Her sabah bir gün öncesinin ilacının alınıp alınmadığı kontrol edilmeli

Doğum kontrol hapı kullanılırken alınan diğer ilaçlar doktora danışılmalı

Doğum kontrol hapı kullanırken sigara içilmemeli

Her yıl jinekolojik muayene, smear incelemesi (rahim ağzından alınan sürüntü örneğinin patolojik incelemesi) ve meme muayenesi yapılmalı. İlk ay ara kanama olursa normal karşılanmalı. Fakat ara kanama 2. ay da tekrarlarsa ilaç kesilerek hekime başvurulmalıdır.

Tromboflebit gibi pıhtılaşma problemleri ve damar hastalıkları

Kalp hastalıkları ve yüksek tansiyon

Karaciğer tümörleri ve aktif karaciğer hastalığı

Meme kanseri

Anormal vaginal kanama

Gebelik veya gebelik şüphesi

35 yaşın üzerinde ve sigara içen kadınlar

Doğum kontrol haplarının kullanılmasının sakıncalı olabileceği diğer durumlar nelerdir

Orak hücreli anemi

Böbrek yetmezliği

Doğum sonrası ilk altı hafta

Diabet (şeker hastalığı)

Planlı cerrahi işlemler öncesi

Epilepsi

Safra kesesi hastalıkları ve tıkanıklığa bağlı sarılık

Aşırı sigara tüketimi (günde 20 ve daha fazla sigara)

Migren baş ağrıları

Doğum kontrol hapları bulantı, baş ağrısı, ara kanama, adet kanamasında azalma, deride lekelenme, göğüslerde ağrı ve dolgunluk, kilo artışı, mizaç değişikliği ve depresyon gibi yakınmalara yol açabilir. Bu yakınmaların bir kısmı birkaç ay içinde azalır. Yakınmalar ortaya çıktığında hekime bildirilmelidir.

Doğum kontrol haplarının doğumsal anomalilere, kısırlığa, cinsel yetersizliğe, vücutta irileşmeye neden olduğu ve kullanımından sonra bir süre ara verilmesi gerektiği inanışı doğru değildir.

Yapılan çalışmalar doğum kontrol hapı kullanılmasının rahim ve yumurtalık kanserine yakalanma ihtimalini azalttığını göstermiştir. Yapılan bazı çalışmalar 5 yıl daha uzun süre doğum kontrol hapı kullanan kadınlarda, rahim ağzı ve meme kanseri görülme sıklığının arttığını göstermiştir. Bu bulgular kanıtlanamadığı için bu konuda yapılan çalışmalar devam etmektedir.

Doğum kontrol hapı ile korunan kadınların hapları kullanmaya devam ederken veya kestikten hemen sonra gebe kalmaları, bebeğin sağlığını olumsuz etkilemez. İlacı bıraktıktan sonra  ilk ay içinde gerçekleşen gebeliklerde ikiz görülme ihtimali fazladır.

Doğum kontrol hapı kullanılmış kadınlarda düşük ve ölü doğum yapma riski daha azdır. Doğum kontrol hapı ile korunan kadınlarda ileride elde edilecek gebeliklerde anomalili bebek (anormal bebek) doğurma riski de artmaz.

Doğum kontrol haplarının sütün miktarını ve besin değerini azalttığı gösterilmiştir. Doğum sonrası doğum kontrol kullanan annelerde emzirme süresinin de kısaldığı düşünülmektedir. Emzirirken doğum kontrol haplarının kullanılmasıyla ilgili diğer bir kaygı da içerdikleri hormonların bebeğe geçerek zarar verme ihtimalidir, fakat bu doğrulanamamıştır. Bu dönemde minipill olarak adlandırılan sadece progestin içeren hapların kullanılması önerilir.

Doğum kontrol haplarını 12 aydan fazla kullanan kadınlarda pelvik enflamatuar enfeksiyonların(karın içine yayılan genital enfeksiyonların) görülme sıklığının azaldığı saptanmıştır. İlacın etkisi ile koyulaşan rahim ağzı salgısı mikropların vajinadan rahme daha yukarı doğru ilerlemesini önler. Doğum kontrol haplarının cinsel temas yolu ile bulaşabilen enfeksiyonlara karşı koruyucu etkisi yoktur.

Hapın kullanımına adetin ilk günü başlanırsa hapın koruyuculuğu o ay (adet siklusu) başlar. Doğum kontrol hapı kullanımına daha geç başladığında o adet siklusu boyunca prezervatif gibi ek korunma yöntemleri uygulanmalıdır.

Eğer tek bir hapın alınması unutulmuşsa en kısa zamanda unutulan hap içilmeli ve takip eden haplara normal sırası  ile devam edilmelidir. Bu durumda ek bir doğum kontrol uygulanmasına gerek yoktur. Eğer ilaç kullanımının ilk iki haftası içinde arka arkaya 2 gün hap alınması unutulursa takip eden iki gün ikişer tane hap alınır ve 7 gün prezervatif gibi ek bir doğum kontrol yönteminin kullanılması önerilir. Eğer ilacın üçüncü haftasında iki hap veya herhangi bir zamanda ikiden fazla hap kullanılmazsa yeni paket ilaca başlanmalı ve bir hafta boyunca ek bir doğum kontrol yöntemi kullanılmalıdır.

Doğum kontrol hapı kullanan kadınlarda kürtaj ve cerrahi seterizasyona gerek kalmaz. Rahim ve yumurtalık kanseri daha az görülür ve dış gebelik riski azalır. Adet kanamaları düzenli ve daha az ağrılıdır. Adet kanamaları azalır ve anemi (kansızlık) daha az görülür. Yumurtalık kanallarının iltihabı, endometriosiz (karın içine kanamalar yapan bir kadın hastalığı ), yumurtalık kistleri, iyi huylu meme hastalıkları, damar sertliği ve eklem romatizması daha az görülür ve kemik yoğunluğu artar.

Adet dışı düzensiz kanamalar ve adet düzensizlikleri, adet ve yumurtlama ağrısı, sivilce ve aşırı tüylenme, hormon eksikliğine bağlı adet görememe, adet öncesi gerginlik sendromu, yumurtalık kistlerinin tedavisi ve endometriosizden korunma amacı ile doğum kontrol hapları kullanılabilir.

Doğum kontrolü olmadan gerçekleşen cinsel ilişkiyi takiben uygulanan doğum kontrol yöntemidir.  Cinsel ilişki sonrasında ilk 72 saat içinde yüksek doz kombine doğum kontrol hapları veya yüksek doz progestin içeren hapların alınması ile gebeliğin gerçekleşmesi önlenir. İlacın ikinci dozu ilişki sonrası alınan ilk dozdan 12 saat sonra alınmalıdır.

İlişki sonrası kullanılan doğum kontrol hapları güvenilir, etkili ve kullanımı kolay olan ilaçlardır. Adet siklusunun her hangi bir döneminde kullanılabilen bu haplar kolaylıkla elde edilebilir. Acil doğum kontrolü düşüğe neden olmaz ve mevcut gebeliğe zarar vermez.

Bu hapları kullanan kadınlarda bulantı, kusma, baş ağrısı, baş dönmesi, yorgunluk ve göğüslerde gerginlik görülebilir.

Hormon implantları derinin altına yerleştirilen yumuşak kapsüllerdir. İmplantlar progesteron hormonu salarak yumurtlamayı önler ve beş yıl boyunca koruma sağlar. Doğum kontrol hapları kullanması sakıncalı olan kadınların implantları da kullanmaması gerekir. İmplantları kullanırken yıllık jinekolojik muayene, Pap smear testi ve meme muayenesi yapılmalıdır.

Implanon güvenilir, etkin, devamlı ve çok fazla uğraş gerektirmeyen bir doğum kontrol yöntemidir. İstenildiği anda vazgeçilebilir ve doğumdan hemen sonra yerleştirilebilir. Bütün bu avantajların yanında Implanon vakaların %80 ‘inde ilk yıl içinde adetlerin kesilmesine neden olur. Implanon’un yerleştirilmesi ve çıkarılması için cerrahi bir işlem gerekir. Bu, yöntemin maliyetini artırmanın yanında enfeksiyon, kanama ve alerjik reaksiyon gibi cerrahi riskler taşır. Bazı kadınlar Implanon cilt altıda belli olmasından rahatsız olabilir.

Ayda bir yada üç ayda bir uygulan progesteron hormonu içeren hormon enjeksiyonları uzun süre etkili koruma sağlayan doğum kontrol yöntemidir. Bir yıldan daha uzun süre kullanıldığında adetlerin kesilmesine neden olabilen hormon enjeksiyonları ileride çocuk sahibi olmayı düşünen kadınlara önerilmez. Doğum kontrol haplarını kullanması sakıncalı olan kadınların bu enjeksiyonları da kullanmaları gerekir.

Hormon enjeksiyonları kullanımı kolay, güvenilir, etkin ve östrojen hormonuna bağlı yan etkilerin görülmediği doğum kontrol yöntemidir. Bu enjeksiyonlar, adet düzensizliklerine, kilo alınmasına ve psikolojik gerginliğe yol açabilir. İstenildiğinde bırakılamaması da bu yöntemin bir diğer dezavantajıdır.

Değişik şekillerde ve boyutlardaki rahim içi araçlar saf plastik veya bakırlı olabilir. Spiralin son yıllarda hormon salan tipleri de üretilmiştir. Spiral rahim içine yabancı bir cisim gibi reaksiyon oluşturur. Bu reaksiyon sonucunda rahim içinde spermleri öldüren bir ortam oluşur. Böyle bir ortam aynı zamanda tüplerin içini de etkileyerek yumurtanın döllenmesini engeller. Döllenme gerçekleşse bile rahim içindeki ortam döllenmiş yumurtanın yerleşmesini engelleyerek gebeliği önler. Koruyuculuk oranı%97–99 dur.

Hormonlu rahim içi araçlar rahim ağzı salgısını yoğunlaştırarak, tüplerin hareketliliğini azaltarak ve sperm yumurta ilişkisini bozarak ek koruma sağlar. Son yıllarda üretilen gestagen hormonu içeren tipleri progesteron hormonu içeren tiplerine (1 yıl) göre daha uzun süre (5 yıl) kullanılabilir. Bu tip rahim içi araçlarda kilo alma, başağrısı, uzun süren ve ağrılı kanama gibi yakınmalar en aza indirilmiştir.

Rahim içi araç adetin 3-4. günü rahme yerleştirilir. Birkaç dakika süren bu işlem sırasında nadiren ağrı hissedilir. Jinekolojik muayene takiben rahim ağzı bir solüsyon ile temizlenerek dezenfekte edilir. Rahim ağzı bir aletle sabitleştirilerek spiral rahim kanalından içeri yerleştirilir. Enfeksiyon gelişmesini engellemek için antibiyotik kullanılabilir. Eğer genital organlarda enfeksiyon varsa spiral enfeksiyon tedavi edildikten sonra takılmalıdır.

Rahim içi araç takıldığı andan itibaren gebeliği önler ve sekiz yıl kadar koruma sağlar. İstendiğinde hemen çıkarılabilen rahim içi araçlar yenisi ile değiştirilebilir, çıkartıldıktan hemen sonra gebe kalınabilir. Rahim içi araçlar cinsel ilişkiyi ve emzirmeyi engellemez, ekonomiktir ve yan etkisi azdır.

Rahim içi araç kullananlarda kasık ağrısı, vajinal akıntı, ara kanamalar görülebilir. Adet kanamalarının miktarı artar ve kanama uzun sürebilir.  Uygulanması ve çıkarılması ağrılı olabilir. Cinsel temas yoluyla buluşan enfeksiyonları önlemez. Üreme organlarında enfeksiyon görülme sıklığı artar.

Yakınmalar artarsa, üreme organlarında tekrarlayan enfeksiyonlar görülürse, rahim içi araç yer değiştirse veya rahim ağzında kanser şüphesi varsa rahim içi araç çıkartılmalıdır.

Rahim içi aracın ipleri rahim ağzından dışarı doğru uzanır, bu iplere dokunarak kontrol edebilirsiniz.

Bariyer metotları spermin rahim içine girmesini engelleyen yöntemlerdir. Bazı çiftler diyafram, prezervatif gibi bariyer yöntemleri kullanmayı tercih eder. Doğru uygulandığında bariyer metotları % 96–97 oranında koruma sağlar.

Lateksten oluşan diyafram, ilişkiden bir saat önce rahim ağzını kapatacak şekilde yerleştirilmelidir. Spermisid olarak adlandırılan sperm öldürücü kimyasallar ile muamele edilen diyafram tiplerinin koruyuculuğu daha fazladır. En büyük problem diyaframın bir uzman yerine kadının kendisi tarafından yerleştirilmesidir, istenmeyen gebelikler çoğunlukla yanlış yerleştirmeye bağlı olarak gerçekleşir.

Prezervatif erkeklerin kullandığı ilişki sırasında penise geçirilen ince lastik bir kılıftır. Meninin vajinayla temasını önler. Bazı prezervatifler sperm öldürücü kimyasallarla muamele edilmiştir. Koruyuculuğu %97’e ulaşan prezervatif ilişki sonrasında kontrol edilmelidir. Yırtılma veya çıkma söz konusu olduğunda ek bir doğum kontrol yöntemi için hekime başvurulmalıdır.

Kullanımı kolay, ucuz ve güvenilir olan prezervatifin en önemli avantajı cinsel temas yolu ile bulaşan enfeksiyonlara karşı koruma sağlamasıdır. Prezervatif kullanımının bilinen tek bir yan etkisi bazı kadınlarda oluşan hafif alerjik reaksiyonlardır. Kauçuk, pudra veya kayganlaştırıcı maddelere karşı alerjik reaksiyon görülebilir. Hiç çocuğu olmayan çiftlerin uygulayabileceği güvenilir bir yöntemdir.

Her ilişkide önce vajinaya uygulanan spermisidlerin jel, krem,granül,köpük,ovül ve tablet formları vardır. Çok güvenilir olmayan bu ürünler diğer yöntemlerin etkisini artırmak için kullanılır.

Güvenilir olmamasına ve önerilmemesine rağmen en sık kullanılan yöntemlerden biridir. Gebe kalma olasılığının bulunduğu günlerde cinsel ilişkiye girmekten kaçınarak uygulanan bir yöntemdir. Adet siklusları çok düzenli olan kadınlarda bir adet siklusunda ovulasyondan(yumurtlamadan) önceki ve sonraki yedi gün risklidir. Yumurtlama iki adet kanamasının tam ortasında 13-15. günlerde gerçekleşir. Düzenli adet siklusları olan bir kadın adet kanamasının başlangıcından itibaren 6-22 günler arası toplam 16 günü riskli kabul edilebilir.

Vücut sıcaklığını ölçmek, rahim ağzı salgısındaki değişiklikler, vücuttaki hormonal dalgalanmayı gösteren testler ve ovulasyon ağrısı ile ovulasyonun gerçekleşip gerçekleşmediği anlaşılabilir. Fakat ovulasyon gününün belirlenerek o günlerde cinsel ilişki de bulunulmaması güvenilir bir yöntem değildir.

Kadında üreme kanallarının (fallop tüpleri), erkekte ise sperm kanalının bağlanmasıdır. Gelişmiş toplumlarda çiftlerin yaklaşık %24’ü doğum kontrol yöntemi olarak cerrahi sterilizasyonu seçmektedir. Düşünülenin aksine çoğunlukla geri dönüşü mümkün olan bir yöntemdir. Geri dönüş ameliyatları başarılı olmayan vakalar çocuk sahibi olmak istediklerinde, tüp bebek ve mikroenjeksiyon tedavisi ile bebek sahibi olabilir.

Günümüzde bu işlem çoğunlukla laparoskopik(kansız-bıçaksız ameliyat) ile gerçekleştirilir. İşlem yaklaşık 20 dakika sürer ve hasta aynı gün evine dönebilir. Laparoskopi karın içi organların direk görüntülenmesine imkan verildikten mevcut bazı hastalıkların da aynı zamanda teşhis ve adavisine olanak sağlar. Tüplerin bağlanmasının cinsel yaşam ve adet siklusları üzerinde hiçbir yan etkisi yoktur. Koruma etkisi hemen başlar ve güvenirliği %99.8`dir. Genellikle 35 yaşın üzerinde ve istedikleri sayıda çocuk sahibi olmuş kadınlara önerilen cerrahi sterilizasyon çiftin birlikte onayı alındıktan sonra yapılır.

Vazektomi olarak adlandırılan ve sperm kanalının bağlandığı serilizasyon (kısırlaştırma) işlemi kadında tüplerin bağlanmasına göre daha güvenilir (%99.9), daha kolay ve daha ekonomik bir yöntemdir. Lokal anestezi altında yapılan 10-15 dakika sürer ve komplikasyon oranı çok düşüktür. Vazektominin erkek cinsel sağlığı üzerinde herhangi bir olumsuz etkisi yoktur.

Emziren kadınlarda süt hormonu olarak bilinen prolaktin düzeyi yükselir. Bu hormon ovulasyonu(yumurtlamayı) baskılayarak doğum kontrolünü sağlar ve yeni doğum doğum yapmış anneyi gebelikten korur. Emzirme süreklilik kazanmadığında veya emzirmeye rağmen kan prolaktin düzeyi düştüğünde yumurtlama ve gebelik gerçekleşebilir. Emzirmenin koruyuculuğuna güvenilmez ve doğum kontrol yöntemi olarak önerilmez.

Bebeğini emzirmeyen anneler doğum kontrol hapı kullanabilir.

Bebeğini emziren anneler düşük doz progestin içeren doğum kontrol hapları kullanabilir

Rahim içi araç doğumdan 1 ay sonra takılabilir

Implanon kol içine uygulanabilir.

Depo Provera enjeksiyonu ( 3 aylık koruyucu iğne enjeksiyonu) uygulanabilir.

Prezervatif lohusalık döneminden sonra ilk cinsel ilişkiden itibaren kullanılabilir.

Daha fazla çocuk istemeyen çiftler cerrahi sterilizasyon yöntemlerini tercih edebilir.